Feillet ahizpak

Bide bazterreko alteritatea

Hélène Heillet-en "La jeune fille biarrote"-k [Biarritzeko neska gaztea] Baiona eta Biarritzeko merkatuetara arraina saltzera zioan sardina saltzailearen estereotipoaren eraikuntzan parte hartu zuen⁽⁴⁾. Amildegiaren hegian irudikatua da, behealdean, itsasoan eta portuan zer gertatzen den ikusteko makurturik. Neska gazte horrek neska maitemindua gorpuzten du; maiteminduta dagoen eta ezkonduko duen marinelaren joan etorriak zaintzen dituen neska gaztea. Irudi honek burgesek itsasoko jendeaz duten irudimena azkartzen du, bereziki endogamoak direla.

Nortasun bat ere adierazten du : neska gazteak amildegi gainean arriskuak hartzen ditu, arroka baten sendotasunari konfiantza eginez, eta itsas bazterreko bidexketan oin hutsik ibiltzeko askatasun osoa du. Ikuspegia gainetik hartua denez, bere saskiaren barnekoa ikus daiteke, eta horrekin uler dezakegu neska gaztea sardina saltzailea dela. Baliabide gutxirekin, Hélène Feillet-ek pertsonaia horren alteritate sakona adierazten du. Muturreko alteritate horren adierazle dira, bere janzkera, ogibideak ematen dion naturarekiko harremana, ezkontzeko dituen asmo bereziak, baita gorputza, arriskua eta moralarekiko duen harremana, hots guzti hauek burges klaseetako neska gazteen jokamolde egokien arau urraketak direnak. « Provinces basques illustrées » (Euskal probintziak iruditan) bildumako litografiak, garai hartako besteak bezala, XIX. mende⁽⁵⁾ hasierako jantzi irudietatik aldentzen dira, eszenatokia eskaintzen dutelako. Ez dira jantziak, beste gaiak eta pertsonaren estatusaren tresna enblematikoak soilik deskribatzen. Helburua istorio bat kontatzea da ere. Lan hauek subjektuaren istorioa adierazten dute, noski, baita artistak eta bere bezeriak hortaz duten irudimena ere ; bereizketa hori eginez, haien istorioa ere adierazten dute.

"Azcoitia et ses environs" [Azkoitia eta inguruak] marrazkian Blanche Hennebutte-k hiriko emazte gazte bat mendigunean paseoan eta Hego Euskal Herriko nekazariak erakusten ditu. Segurrenik, litografia honen prestatzeko zirrimarra lekuan egina izan zen eskualde horretan eginiko ibilaldi baten karietara. Pentsa dezakegu ezkerreko emaztea Hélène Feillet dela. Hélène Feillet-ek bere burua marraztu zuen “L’arrivée à Bayonne de M. le Duc et Mme la Duchesse d’Orléans” (1839) margolanean eta horregatik pentsa dezakegu hartan ere bere burua dela agertzen. Pentsatzen dugu bi ahizpek usu egiten zutela ariketa hori.

Gizonak Hego Euskal Herriko laborari jantziak daramatza: txapela, litografia horren bertsioen arabera urdina edo gorria da -errealitatean bezala-, zeta gorrizko gerrikoa eta kalamuzko sokaz eginiko eta gainean kotoi oihalez estalitako espartinak (abarkak). Eskuan makila⁽⁶⁾ du, Euskaldunen makil berezia. Ondoan duen emazteak ere leku horretako nekazari jantziak ditu : koloreak biziak dira, sorbalda oihala dabantalaren gerrian sartua du, lokarriko espartinak ditu eta buru gainean korapilatua emazte ezkonduak bereizten dituen zapi txuria du (sabanilla). Gure aburuz, Hélène Feillet artistak berak neska ibiltaria gorpuzten du. Bere estatusa agerian ezartzen du trikimailu batzuen bidez : ibili duen bidea ezkerrean du eta bere jarreraren dinamismoa (oin bat aitzinatua eta makila diagonalean) ez da nekazariek dutena (emazteak besoa hesian pausatua du eta gizona bi zangoen gainean plantatua, besoak gurutzaturik). Halere, ohartu behar dugu Hélène-en jantzia ez dela emazte laborariarenetik hain desberdina : sorbalda oihal bera berdin daramate, gona luze bera dute, baina dabantalik gabe. Gainera, euskal neska gazte laboraria izan balitz, Hélène ez litzateke beste modu batera orraztua izango. Hélèné-k eskualdeko neska gazte ezkongabeek dituzten trentza berak ditu. Irudi horretan, emazte gaztea hortik igarotzen den ibiltaria da; baina aldi berean, ezagutzera doan lekuko jendeen artean nahas daiteke. Feillet ahizpek klase sozialeko keinuekin jokaten dute eta balizko anbiguotasunekin ere. Eta zer erranik ez, Hélènek eskuan daraman ibiltariaren makilaz. Gizonak duen makilaren antzekoa da, hots gizonak gizartean duen lekua adierazten duena.

Serie horretako beste litografia batek jatorrizko nortasunak nahasteko joera hori azkartzen du, ibiltaria ezagutzera doan jendeekin asimilatzearena, alegia. Hori da Hélène Feillet-en "Pêcheuses de Saint-Jean-de-Luz" [Donibane Lohizuneko emazte arrantzaleak]. Erlaitza bazterrean hiru emazte irudikatuak dira. Haietako bi zutik daude, bata bizkarrez eta bestea parez, sardina saltzaile jantzi eta tresnekin: lastozko txapela bizkarrean, saski zapala buru gainean eta oin hutsik. Hirugarren emaztea belauniko dago erlaitzaren bazterrean. Marrazkiak ez du argi ikusten uzten bere gona beste bienetatik desberdina denez, eta lastozko txapela du soinean - hori ez da sardina saltzaileen berezitasun bat-, baina, beste maila sozialekoa dirudi. « Azcoitia »-n bezalaxe, Hélène-k Blanche ahizpari maila sozial eta jatorrizko nortasunaren ezaugarriak nahasten dizkio. Belaunikatua den emaztea oinetakorik ba ote du? Edo, arrantzaleak bezala oin hutsik al dago? Sardina saltzailea ote dea? Ez dugu sekula jakinen, ezen egileak ez baititu zalantza argitu lezaketen ezaugarriak irudikatzen. Marrazkilariak bere ahizpa sardina saltzaile gisa erakusten du, baina marrazkiak ematen dizkion trikimailu batzuen bidez duda puntu bat uzten du. Umorez beteriko obra honek adierazten du bidaiariak ez duela gehiago leku batetik pasatu nahi besterik gabe, eta bere nortasun aldaketa azkartu nahi duela. Beste zerbait ere erraten digu: marrazkiak maskarada hau, antzezpen hau egiteko parada ematen duela.

Azken litografia batek alteritatearen eta jatorrizko nortasunaren gaia adierazten du. Hélène Feillet-en "Costumes basques" [Euskal jantziak] gainditzeko gaitza den distantzia sozial eta kulturala erakusteko aitzakiaz, hurbiltasunaz ari zaigu. Genero hurbiltasuna hain zuzen: emazteen artekoa. Eszena Lapurdiko etxalde batean gertatzen da, non gurasoez eta bi haurrez, neska eta mutikoa, osatutako familia bat irudikatua den. Gizona igandeko jantzi tradizionalez jantzia dakusgu pipa eta makilarekin eskuan. Ibiltzera doa. Baserritik joaten da nahiz eta lanak bukatuak ez izan: hori da, lehen planoan ezkerrean, lurrean sartutako hiru zur taulek eta palak adierazten dutena. Emaztea, Hélène Feillet-rentzat jantziak zehazteko eta kolorezko bertsio desberdinak emateko aukera dena, artilea iruten eta haurrak zaintzen ari da. Urketa ere bere zeregina da eta etxe atarian pausatuak diren pegarra eta ferreta-ren bidez adierazia da. Gizon eta emazteen arteko lanen banaketa desorekatua azkartzeko mutikoa aita bezalako pipa batekin marraztu du, eta neskak ereiteko tresna darama gerrian, beren geroko biziaren adierazleak bailitzan. Hemen Hélène Feillet-ek ez du bere familia erakusten, baina emazteen patuaz ikuspegi enpatikoa -nahiz eta ironikoa izan- eskaintzen digu. Hélène eta emazte laborari lapurtarra gizatalde berekoak direla erraten digu.

"Provinces Basques illustrées" [Euskal Probintziak irudikatuak] bildumako estraktu hauekin, ahizpek topatzen zituzten jendeen berezitasunak irudikatzeko zuten urraspidea ikus dezakegu : janzkerak noski, baita haien bizileku, objektu eta herriko lanbide enblematikoak ere. Litografia hauek erosten dituzten bezeroek oso gustukoa dute herriaren irudi tipikoa ematen eta sustatzen duen hurbileko exotismo hori. Umorez, bi ahizpek bidaiariari bizi moduetan dagoen unibertsaltasuna erakusten diote ; eta bide bazterrean bertan aurki ditzakeen beste jendeekin harremanetan sartzeko deia luzatzen diote. Hortaz, bidaiari idealaren irudia eraikitzen dute.

(4) Sardina saltzaileak Hélène Feillet-en litografia bat inspiratu zuen 1850 urteetan, honako izenburuarekin : « Pêcheuses de Saint-Jean-de-Luz » (ikus beherago). Ber momentuan, C. Maurice-n litografia bat argitaratu zen gai horri buruz : « Bayonne, l’arrivée des Marchandes de sardines », « Un mois dans les Pyrénées, album de sites, mœurs et costumes des Hautes et Basses Pyrénées » bildumatik ateratua. Euskal kostaldeko sardina saltzailearen irudia usu erabilia izan da XIX. mendean sortzen diren aldizkari irudikatuetan, garai hartan garatzen ari zen exotismo, lekuko berezitasunen aldeko testuinguru batean. Aipa ditzagun adibidez, Museo de las familias (Madrid, 1850ko ekaina), Le magasin pittoresque (1861eko uztaila), Le Monde illustré (1862ko iraila) et El Museo universal (1865eko ekaina).

(5) Aipa dezagun hemen XIX. mende hasieran agertu zen ezagunena : Pécheux eta Lanté-ren « Journal des dames et des modèles »

(6) Makila udaberrian bizirik zizelkatu eta udazkenean moztutako mizpira adar batetatik egina da. Objektu pertsonala bat da, jabeari egokitutako apainketa eta lema bat daramana.